Frantziako Luis XIV., botere absolutuaren adibide.

Botere edo monarkia absolutua mendebaldeko Europan Erdi Aroaren amaiera eta Aro Modernoaren hasiera bitartean garatutako aginte mota bat da. Era honetako monarkietan agintariak (erregeak) botere guztiak (exekutiboa edo estatua kudeatzeko boterea; legegilea eta judiziala) bere eskuetan ditu. Aurretik ere botere osoa bere eskuetan zuten monarkia autoritarioak baziren arren, aipaturiko garai historiko horretan erregeek beraien boterea "eskubide jainkotiar" bezala identifikatu zuten, hau da: Erregeak boterea jainkoarengandik jasotzen zuen, ez herriarengandik; beraz, erregea da jainkoaren ordezkari bakarra eta ez dago herritarrik bere erabakiak eztabaidatu ditzakeenik.

Frantziako Luis XIV.a (Louis Dieudonné edo "Jainkoak oparitutako Luis", 1638-1715) 72 urtetan zehar Europako herrialderik jendetsuena eta aberatsena zen Frantziako errege izan zen. Izan ere, bost urte eskas zituela bere aita hil zen, Luis XIII. erregea, eta orduan bera bihurtu zen errege, bere haurtzaroko urteetan agintea bere ama, Ana Austriakoa, eta batez ere Giulio Mazarin kardinalaren eskuetan izan bazen ere.

Hyacinthe Rigaud margolari frantsesak margoturiko Luis XIV.ren erretratua (1701), Louvre-ko mseoan ikusgai.

Mazarin kardinala hiltzerako (1661) Luis XIV. bere amaren erregeordetzarik gabe errege zen jada, eta Frantziako erregeak orduan erabaki zuen handik aurrera bera izango zela agintari bakarra, eta Colbert, Le Tellier... bezalako laguntzaile edo sailburuak izango zituen arren, hauetariko inori ez zion utziko besteen gainetik nabarmentzen, aurreko agintariekin Mazarin edo Richelieu kardinalek egin zuten bezala.
Luis XIV. oso izaera bereziko pertsonaia izan zen, "Eguzki Erregea" bezala ere ezagutzen zuten, goizean jaikitzen zenetik gauez oheratzen zen unerarte eguzkiaren irteera eta sarrerarekin erlazionaturiko hainbat eta hainbat erritual antzezten baitzituen, erritual eta antzezpen horietara bere gorteko zenbait "pribilejiatuk" nahitaez parte hartu behar zuten, eta erregeak beti izaten zuen protagonismo berezia. Frantziarren gainean bakarrik ez, Europa Mendebaldeko beste agintarien gainetik ere ikusten zuen bere burua, eta horretarako nahitaezkoa zuen garaiko estatuen arteko oreka desegitea eta bere nagusitasuna erakustea, eta hori lortzeko  garaiko ejertzitorik kopurutsuena, prestatuena eta ondoen armatuena beharko zuenez, nahitaezkoa izango zuen ejertzito hori sortzeko eta mantentzeko estatuak zituen baliabide guztiak erabili beharko zituen, momentu jakinetan zergak igoz, eta horrelako erabakiak hartzeko beharrezkoa zen botere osoa bere eskuetan izatea.
Honako alderdi hauei esker lortu zuen Frantziako erregeak bere boterea bermatzea:
1.) Administrazio zentralizatua eta eraginkorra: aurreko agintariek izan zuten "Lehen Ministroa"ren figura desagertu egin zen, erregeak bere laguntzaileak izaten jarraitzen zuen (Colbert finantzen arduradun, Le Tellier ejertzitoaren arduradun...), hauek duela gutxi erregeak mailaz igoarazitakoak ziren, eta beraien fideltasuna erregeri zor zioten. Horretaz gain, burokrazia arrazionalizatu egin zuen, instituzio guztiak bere eskuetan utziz.
2.) Ogasun edo Haziendaren berrantolakuntza: herritarrak zerga berriekin itotzea baino hobe zela ikusi zuen bitartekariak kentzea zergak biltzeko orduan, produktu jakinei zergak jartzea (gatzari, adibidez) eta industria bezalako sektoreetan inbertitzea ( Colbert ezinbesteko pertsonaia izan zen berrikuntza hauetan).
3.) Ejertzitoaren sendotzea: aurreko bi berrikuntzek Luis XIV.ari ejertzitoa handitzeko eta indartzeko baliabideak eskeini zizkioten, horrekin bere boterea handitzen zuen, bai bere herritarren aurrean baita Europako beste agintarien aurrean ere.
4.) Batasun erlijiosoa: aurreko mendean Frantziak hainbat guda eta gatazka ezagutu zituen katoliko eta protestanteen artean, 1598ko "Nantesko Ediktuak" askatasun erlijiosoa bermatzen zuen arren, Luis XIV.aren eritziz askatasun horrek herritarrak sakabanatu eta estatua ahultzen zituen. 1685ko "Fointeneblauko Ediktua"ren bidez katolikoak ez ziren beste adierazpen erlijioso guztiak debekatzen ziren.
5.) Erregearen goraipatzea: Luis XIV. Versailles-eko jauregi berri eta ikusgarrira joan zen bere gortearekin, han ezarriaz bere egoitza. Bere ingurura bildu zituen garaiko Frantziako artista eta kultura munduko pertsonaia esanguratsuenetarikoak (Molliere, Lully, Rigaud...). Horretaz gain, aurrerago aipaturiko erritual eta antzezpenen bitartez bere ingurukoak erregea izaki zerutiar bat bezala tratatzera behartzen zituen, askotan bere burua aintzinaroko heroi klasikoekin identifikatzen zuelarik.

Versailles´ko jauregia, Mansart, Le Vau  eta Le Brun bezalako arkitektu eta disenatzaileen lana, eta gortearen egoitza Luis XIV.ren garaitik.

476 (II) Gainbehera luze baten amaiera

Aurreko mezu batean 476. urtean Odoakrok Mendebaldeko Erromatar Inperioarekin bukatu ote zuen zalantzatan jartzen zen. Inperio baten bukaera ala ez, honakoarekin Mendebaldeko Inperioko azken enperadore izan zen Romulo Augustuloren kargutik kentzea aurreko mendeetatik abian zen prozesu baten bukaera baino ez zela izan azaldu nahi da.

Edward Gibbon

Edward Gibbon historialari britaniarrak (1737-1794) inperioaren erorketa prozesu luze baten ondorio izan zela adierazten zuen "The History of the Decline and Fall of the Roman Empire" lanean (1776 eta 1789 artean sei liburutan argitaratutako lana, eta gaztelerara itzulia "Historia de la decadencia y caída del Imperio Romano" izenburuarekin). Gainbehera hori Kristo ondorengo 96. urtetik 192. urteraino Erroman agintari izan ziren Antoniar leinuko agintariekin hasi zela adierazten zuen, batez ere leinu horretako azken enperadore izan zen Komodo-rekin (K.o. 180-192); hau, nahiz eta Marko Aurelio haundiaren seme izan, Erromak izan zuen enperadorerik eta txarrenetarikotzat jotzen da. Gibbon-ek bere lanean horrelako agintari kaxkarrei esker erromatarrek bere inperioaren haunditasunaren arrazoi ziren ezaugarriak galdu homen zituzten: Birtutea eta  Askatasuna. Birtutearen edo erromatarren ezaugarri moralen galeran kristautasunari ere errua egotzi zion XVIII. mendeko historialariak.

Komodo enperadorea 2000. urteko "Gladiator" filmean (aktorea: Joaquin Phoenix)

Bi mende eta erdi geroago, oraindik Gibbon-en lanak erreferentzia izaten jarraitzen du historialarientzat, eta Adrian Goldsworthy (Ingalaterra, 1969) Erromatar historian eta Historia Militarrean aditua denak ere Marko Aurelioren heriotza eta Komodo-ren boterea iristean jartzen dio abiapuntua "The fall of the West: The Death of the Roman Superpower" Mendebaldeko Inperioaren gainbehera aztertzen duen idazlanari (2009an argitaratua eta "La caída del imperio romano: el ocaso de occidente" izenburuarekin gaztelaniara itzulia). Dena dela, gaur egungo historialari honek ez du arrazoi bakar batean oinarritzen inperioaren erortzea ("erorketa" bera benetaz eman bazen ere zalantzan jartzen du, inperioaen zati batek oraindik Mediterranioaren beste muturrean iraungo zuen eta), hainbat arrazoiren baturan baizik, honako hauek:
1.) Enperadore eta agintarien gaitasunik eza eta ustelkeria: Marko Aurelio eta gero ere enperadore handiak egongo baziren ere, gainbehera gelditzen ahaleginduko zirenak (Septimio Severo-ren berrikuntzak, Klaudio Gotiko-ren barbaroen aurkako garaipenak...), beste hainbat eta hainbat izan ziren beraien onura pertsonalerako bakarrik agindu zutenak.
2.) Boterea lortzeko borrokak: krisia gogortzen zen garaietan, ejertzitoko agintariek enperadorearen kontra altxatu eta beste bat jartzen zuten bere lekuan. Beste batzuetan, boterea eskuz aldatzeko asmoarekin enperadoreak erahilak izaten ziren edo "era arraroan" hiltzen ziren (adibidez, 253. urtean Emiliano 88 egunez bakarrik izan zen enperadore, bere soldaduek erahil aurretik).
3.) Inperioaren hedadura: Kristo ondorengo IV. mendearen haseran inperioa gaur egungo Portugaletik Iran-eraino hedatzen zen, eta Afrika iparraldea eta gaur egungo Ingalaterra ere beraien esku zeuden. Inperioko "Limes" edo mugak hormaz, dorrez eta gudariz zainduta bazeuden ere, ezinbestekoa zen leku konkretu batzutan muga horiek iragazkorragoak izatea (batez ere Elba, Danubio... bezalako ibai handien inguruetan); bestalde, garai hartan hilabete asko eta asko beharko ziren inperioaren punta batetik bestera mugitzeko, eta nahiz eta erromatar armada leku estrategikoetan sakabanaturik zegoen, errefortzuak edo laguntza behar izatekotan hau berandu iritsi zitekeen.
4.) Burokraziaren handitzea:  hedadura horretako inperioak derrigorrez behar zuen sistema burokratiko handi bat. Hau, beti eraginkorra ez izateaz gain,oso garestia zen. Horrelako aparatu burokratiko bat eta ejerzito bat mantentzeko zergak askotan areagotu behar izaten ziren, herritarren haserrea piztuz.
5.) "Barbaroak" edo atzerritarrak: hauek askotan erromatarrekin modu baketsuan harremandu baziren ere, ejertzitoko edo senatuko postu altuetara iritsiaz, izan ziren gatazka odoltsuak ere, Bisigodoen edo Hunoen aurkakoak, adibidez.
6.) Gainbehera prozesua beraren geldotasuna, horregatik hau askosaz eramangarriagoa izan zen, baina aldi berean ez ziren garaian hartu beharreko neurriak hartu. Gainera, enperadore eta boteredunen utzikeriak eta ustelkeriak askotan epe luzera izaen zituzten ondorioak, horregatik asko gainbeheraz ohartu ere ez ziren egin beranduegi izan zen arte.

Goiko mapan Erromatar inperioa K.o. 180. urtean ikusi dezakegu; behean, aldiz, 476. urtean inperioa murriztuta eta bi zatitan banatuta ikusi dezakegu (iturria: Geacron)

Iruñeako Erresuma (I): Enekoitztarrak

Iruñeako Erresumaren sustraiak Kristo aurreko I. mendean Cnaeus Pompeius Magnus erromatar jeneralak Arga ibaiaren hegalean zegoen muino batean sorturiko Pompaelo hiriraino sakontzen dira. Garai hartan muinoa toki estrategikoa zen Galiara (gaur egungo Frantzia) zihoan  bidea kontrolatzeko.
711. urtean musulmandarrak  Iberiar Penintsulara sartu ziren, eta handik urte gutxira Ebro ibaiaren ibarreraino iritsiak ziren. Penintsularen gehiengoa musulmandarren menpean bazegoen ere, penintsularen iparralde osoa okupatzen duten mendikateek bertako biztanleei babes bikaina eskeini zien bertako biztanleei (Galiziarrei, Asturiarrei, Karistiarrei... eta baita gaur egun Nafarroa bezala ezagutzen dugun lurraldean bizi ziren Baskoiei ere). Islam-ari aurka eginez penintsulan sortu zen lehen erresuma kristaua Asturiasen sortu zen (718. urtean), eta geroago beste hainbat erreinu, konderri, etabar sortuko ziren.

Baskoien lurretan, dena dela, musulmandarrena ez zen mehatxu bakarra (hauek nahiko modu baketsuan ezarri ziren Ebro ibaiaren inguruan, gainera), iparraldetik Frankoen erresuma zegoen, Karlomagno, geroago enperadore izendatuko zutena, buru zutela. Karlomagnoren gudalostea izan zen, hain zuzen, 778. urtean Orreagako gatazkan Baskoiek suntsitu zutena.

Errolan, Karlomagnoren ejertzitoko buruzagia eta Bretoien kondea, Orreagako gaztazkaren ostean hilzorian. Behean, gatazkaren oroitarria, Orreagan bertan.

Ebro ibaiaren bazterrean bazen  familia boteretsu bat, "Casius" deituriko konde bat buru zutelarik (batzuk diote Baskoia zela, beste batzuek Godo jatorrikoa); honek, bere boterea ez galtzearen aldera, musulmandarren zerbitzari izatera pasatu zen, "Banu Qasi"-tarrak bezala ezagutuko ziren hortik aurrera. Antza denez, hegoaldeko Baskoi asko bihurtu ziren islam-era VIII. eta IX. mendeetan.
Iparraldean zegoen Baskoniako Dukerria, Frankoen aurreko dinastiaren garaian sortua (Merovingiar dinastiarekin), Karlomagnorekin autonomia galduz joan zen, eta beharrezko ikusten zen aginte sistema berri bat, Baskoiak erakunde politiko berri batean elkartuko zituena. Entitate berri hori ez zuten begi txarrez ikusiko ez Frankoek, ezta musulmandarrek ere, batzuk zein besteen arteko "balazta" gisa egingo zuela uste baitzuten erreinu berriak. Eneko Enekoitz  Ximenatarren leinuko semea zela diote batzuk (bere aitaren jatorria guztiz argi ez badago ere), baina bere amaren aldetik Banu Qasitarrekin ahaidetuta ere bazegoen, guduetan nabarmendu zen, eta bere familiaren eraginez, "Iruñeako Erresuma" bezala ezagutuko den erreinu berriko lehen buruzagi bihurtuko zen.

Eneko Enekoitzen agindupeko lurraldeak, http://www.nabarralde.com/ orrialdetik hartutako irudia.

Eneko Enekoitz: Enneco Enneconis, Eneko Aritza, Iñigo Iñiguez eta Iñigo Arista bezala ere ezaguna, 824tik 851ra Iruñeako lehenengo errege izan zen. Erregetza lortu aurretik Velascotarren familia boteretsuaren aurka egin behar izan zuen, hauek Frankoen aldekoak ziren eta, baina azkenean hauen alaba batekin ezkondu zen. Eneko habila izan zen itunak lortzen ere: bere alaba bat Banu Qasitarrekin ahaidetuta zegoen eta Tutera eta Huescako agintari zen Muza ibn Muza ibn Fortun- ekin ezkondu zuen (Enekoren osaba zen hau), eta beste alaba bat Gartzea "Gaiztoa"rekin, Aragoiko kondearekin; horrela bere aginduperako lurralde zabalak lortu zituen. 841. urtean gaixotasun batek ezinduta utzi zuen, eta bere seme Gartzea Enekoitzek hartu zuen erregeordetza handik hamar urtera Eneko hil zen arte.

Gartzea Enekoitz: gazteleraz García Iñiguez eta latinez Garsea Enneconis bezala ezaguna, 841etik 851ra erregeorde izan zen, bere aita Eneko Enekoitz ezinduta baitzegoen. Txikitan Kordobako "Emir" edo agintariaren gortean ikasi bazuen ere (batzuk diote hauen gatibu izan zela), erregeordetza aldian behin eta berriro borrokatu zen Abd ar-Rahman II.-aren aurka, Karlomagnoren oinordekoekin itunak zinatzen zituen bitartean. 851. urtean erregetza lortu zuen, eta Kordobako Emir berria zen Muhammad I.-rekin adiskidetu zen, baina geroago Asturiasko Ordoño I. erregearekin ituna sinatuko zuen, Banu Qasitarren haserrea piztuz, eta handik aurrera musulmandarrekin hainbat gatazka izango zituen. Ez dakigu zihur noiz eta nola hil zen, batzuk diote 870. urtean hil zela, beste iturri batzuek, ordea, 882. urtean 84 urterekin borrokatzen ari zela hil zela diote.

Orti I. Gartzez: gazteleraz Fortún Garcés bezala ezaguna, Gartzea Enekoitzen seme eta oinordekoa zen, eta hau hil zenean eskuratu zuen agintea. Bere agintealdiari buruz idatzi gutxi aurkitu izan dira. Bere aitak Banu Qasitarrekin izan zituen gatazkak ahaztu eta hauekin adiskidetu zenean, Asturiasko erregeak estatu-kolpe bat prestatu eta Antso Gartzez jarri zuten errege 905. urtean bere ordez. Orti Gartzez  Leireko monastegira erretiratu zen eta han hil zen, berarekin Enekoitztarren leinua bukatu zelarik.

Iruñeako Erresuma X. mendearen hasieran.

Bisita gidatuak Arrola, Ereño, Foru eta Tribisburura

Azken urteotan legez, Arrolako Kastro edo "Oppidum"a, Ereñozarko gazteluaren aztarnak eta Foruako herri erromatarra bisitatzeko aukera ematen du Bizkaiko Foru Aldundiak. Horietaz gain, Solluben dagoen Tribisburuko nekropolia bisitatzeko aukera ere izango da.
Informazio gehiago hemen: http://bizkaikoa.bizkaia.eus/entrada.asp?idioma=EU

Gizarte estamentala

Oratore, Bellatore eta Laboratore bat.

Erdi Aroko "Hirutariko" gizartetik abiatuta (Bellatore edo gerlariak,  Oratore edo apaiz eta erlijiosoak eta Laboratore edo nekazari eta langileak), Aro Modernoko gizarteak estamentuetan antolatua jarraitu zuen, batez ere XV, XVI eta XVII mendeetan. Estamentuetan antolaturiko gizarte baten ezaugarriak honako hauek izango lirateke:

• Gizartea oso jerarkizatua dago: boteretsuen eta  hauek zerbitzatzera behartuta daudenen arteko banaketa oso sakona da.
• Gizabanako bakoitzari egokitzen zitzaion maila bizimodu eta estatutu juridiko desberdindun talde bateko edo besteko kide izatetik zetorren (adibidez: noblezia).
• Kidetasun hori ez zen aukerakoa, ezta geroago, Industrializazioaren garaian izango zen bezala, aberastasunen araberakoa ere. Jaiotzetik erabakitzen zen bakoitzari gizartean zegokion posizioa edo maila (familiaren posizioaren arabera, sexuaren arabera, oinordekotzaren arabera...).
• Estamentu edo maila horien arteko mugak oso trinkoak ziren, baina noizean behin norbaitek lortzen zuen goragoko mailaren batera igotzea (militar gisa egindako merituei esker, batez ere).

Gizarte estamentalaren piramidea.

• 
  

Aro Modernoaren haseran Europako gizartearen %90 inguru nekazari, burges (oraindik geroago izango zuten botererik gabe), artisau, gaizkile eta marjinatuek osatzen zuten (gizateriaren piramidearen oinarria), eskubide oso gutxi eta pribilejiorik gabeko taldea ziren, askotan boteretsuek beraiengan eginiko gehiegikeriengatik inork babesten ez zituztenak. Piramidearen erdiko mailetan bigarren mailako noblezia eta eleiza edo kleroa egongo ziren, baina eleizako pertsonaiako esanguratsuenak (Aita Santua, kardenalak, apezpikuak...) askotan nobleziako kide asko baino gorago kokatuko ziren eta batzutan piramidearen goiko tontorrean zeuden errege edo estatuburuekin gatazkan arituko ziren batak besteari botereak kendu nahi zizkietela eta.

Historia-Atlas interaktiboa sarean: GeaCron

 GeaCron hizkuntza ezberdinetan ikus daitekeen atlas bat da (euskeraz ez, tamalez). Bertan nahikoa da urte bat jartzea, edo gezi desberdinekin (urteak, hamarkadak edo mendeak adierazten dituztenak) historian atzera eta aurrera mugitzea herrialde, zibilizazio edo inperio desberdinek historian zehar izan dituzten mugak ikusteko.
Esteka hemen:
http://geacron.com/home-es/?lang=es

Sumertarrak: Lehenengo zibilizazioa.

Aintzinaroan, Tigris eta Eufrates ibaien tartean aurkitzen den Mesopotamia deituriko lurraldean sortu zen lehenengo zibilizazioa Sumertarrena izan zen, askok historiako zibilizaziorik zaharrenenkotzat hartzen du hau.

Gaur egun Irak bezala ezagutzen dugun herrialdearen Hego-Ekialdean aurkitu izan dira Sumertarren aztarnak.

Sumertarren jatorria ez dago batere argi. Historialari batzuek (Max Mallowan arkeologo ingelesak, besteak beste) zibilizazio honen jatorria autoktonotzat edo bertakotzat daukate, Kristo aurreko 6.000 urtea baino lehenagokoak diren eta geroago Sumertarrek erabiliko zituzten elementuak aurkitu dituzte bertan eta (harrizko edalontzi eta figura txikiak eta margotutako hormak). Beste batzuek, ordea, Sumertarrak kanpotik etorri zirela baieztatzen dute Kristo aurreko 5.000 eta 4.000 urteen artean, zeren eta Sumertarren hizkuntzak aimtzinaroan Indiako Hegoaldean hitzegiten ziren zenbait hizkuntzekin antzekotasunak dituzte eta. Samuel Noah Kramer historialaria izan zen teoria honen defendatzaileetariko bat. Dena dela, atzerritar jatorriaren teoriak ez ditu hainbeste jarraitzaile.

Frankfurt-eko Liebighaus-en ikusi daitekeen sumertar jatorriko figura, zeinetan gizon bat otoitzean agertzen den.

Sumertarrek sekula ez zuten herrialde bateratu bat osatu, kultura, erlijio eta hizkuntza bat amankomunean zeuzkaten hiri desberdinetan banatzen ziren, baina hiri bateko agintariek ez zuten beste hirietako biztanleengan botererik, hiri bakoitza "estatu" bihurtzen zen (askotan gatazkak sortuko ziren hiri desberdinen artean, seguruenik). Kish, Uruk, Lagash eta Ur izan ziren zibilizazio honen hiri nagusiak, eta K.a. 2.800 urte ingurutik hasita 2.334 urterarte, Akadtarren menpe geratu ziren arte (erabiliena den kronologiaren arabera) momentu desberdinetan hiri bat edo beste gailendu zen besteen gainetik, hiri bakoitzean agintarien dinastiak sortuz. Nippur hiria izan zeneko aztarnetan aurkitu ziren buztinezko taulatxoetan, idazkera kuneiformez idatzirik (munduko idazkerarik zaharrena, Sumertarren asmakizuntzat jotzen dena) Hiri-estatu desberdinetako erregeen zerrenda aurkitu zen.

Sumertarrek jatorri ezezaguneko hizkuntza bat hitzegiten zuten (beraiek "eme-gir" bezala ezagutzen zutena), eta beraien lurraldeari "ki-en-gir" deitu zioten, Sumertar hizkuntzadun herrialdea, alegia. Mesopotamiako lautadaren hegoaldean kokatzen ziren beraien hirigune nagusiak, Tigris eta Eufrates ibai handien ondoko lur emankorretan altxatzen ziren hiri hauek, Pertsiar golkoa Anatoliar penintsula, gaur egun Siria bezala ezagutzen den lurraldea eta Mediterraniar itsasoarekin lotzen zuten bideen ondoan. Bide horietatik Indiatik ekarritako marfila eta espeziak eta Mediterraneo aldeko zereale eta aleak erruz mugituko ziren.

Hirietan egiten ziren salerosketek berebiziko garrantzia izango zuten, seguruenik, idazkeraren sorreran. Nolabait errejistratu eta gorde egin beharko ziren merkatariek egiten zituzten eragiketak (produktuen trukaketan oinarritzen zirenak). Historiaurrean dagoeneko geroago lehenengo zibilizazioa sortuko zen lurraldean zeuden kulturek asmatu zituzten eragiketa horiek errejistratzeko erak, "Bulla" edo "Zigilu Zilindrikoak", adibidez. Baina benetako iraultza Sumertarrek ekarriko zuten, beraien idazkera "kuneiformearekin". Kuneiforme deituriko idazkera K.a. 3200 urte inguruan azalduriko idazkera piktografikoan oinarrituko zen. 

Goiko taulan, ilarak ezkerretik eskuinera irakurrita, Mesopotamiako idazkerak piktogrametatik hasita K.a. 500 urte inguruko Babiloniarrek erabiltzen zuten idazkera kuneiforme sinplifikatura artean izan zen bilakaera isladatzen da.

Sumertar zibilizazioa historian zehar noiztik luzatzen den asmatzea ez da erraza: Mesopotamiako haranean historiaurretik hainbat giza-talde edo kultura zeuden ezarrita, besteak beste: Hassuna-Samarra (K.a. 5800-5000), Halaf (K.a. 5500-4500), El Obeid (K.a.5000-3750), Uruk (K.a. 3750-3150) edo Jemdet-Nasr (3150-2900). Arazoa Sumertar zibilizazioa kultura horietatik eratorria izan bazen ala atzerritik etorritako jendearen eskutik sortua izan zen erabakitzeko orduan sortzen da; Sumertar zibilizazioa sortuko zuten jende-taldeak atzerritik etorri izan balira, hauek El Obeid kulturarekin batera kokatuko ziren Mesopotamiako hegoaldean: Zibilizazioa sortuko zuten jende-taldeak aurreragotik bertan egon izan balira, beste milaurteko pare bat gutxienez historian atzeratu beharko genuke herri honen jatorriarekin aurkitzeko. Historialari gehientsuenak bat datoz Kristo aurreko laugarren milaurtekoan Mesopotamiar haranaren hegoaldean gailendu zen jende-taldea Sumertar bezala hartzeko orduan, baina hauek "zibilizazio" bat K.a. 2900 urte ingururarte ez zuten sortuko. Urte horretan hasten dira, gutxi gora-behera, Sumertar kulturako hiri desberdinetan jendea gizarte-era konplexuetan antolatzen, jauregi batean bizi ziren errege edo agintari batzuen menpe antolatutako hirietan. Buruzagiari hiri batzuetan "Ensi" deitu izan zitzaion, beste batzuetan "Lugal" edo "Gizon Handia", "En" hitza erabili izan zen zenbait hiritan erregea izendatzeko, eta "Nin" bera emaztea. Hiri guztiek zeukaten "Zigurat" deituriko tenplu bat, eskailera-itxurako piramide baten forma zeukana, eta bertan "Sanga" bezala ezagutzen ziren apaizak bizi ziren. Tenplu guztiak ez ziren, dena dela, itxura honetakoak, agintari eta funtzionarioen semeek irakurtzen eta zenbatzen ikasten zuten tenplu hauetan. 

Ur hiriko Zigurat-aren irudia

Kristo aurreko 2340 urte inguruan, Mesopotamiako iparraldean bizi ziren Akadtarren errege zen Sargon-ek Kish hiri Sumertarra inbaditu zuen, eta gainontzeko hiriak Akadtarren menpe laister geratu ziren (errege batek lorturiko lehen inperiotzat hartzen da Sargonena). Akadtarrak jatorri semitadun herria ziren (Gaurko Arabiako iparraldean jatorria daukaten etnia eta hizkuntza), eta ordurarte Sumertarrekin modu baketsuan bizi izan zirena. K.a. 2150 urte inguruan Lagash hiriko Gudea erregea gailenduko zen aurreko bi mendeetan Akadtarren menpe egon ziren hegoaldeko hirietan. Errege hau Sumertarra zenez, "Sumertar berpizkundea" deitu izan zaio. K.a. 2000 urte inguruan Kanaan-en (Mediterraneoaren ekialdeko itsasertzeko lurraldea, gaur egungo Israel, Zisjordania, Gaza eta Libanoko lurrak hartzen dituena) jatorria zeukaten Amorriten esku gelditu zen Sumer.

Sumertarrei buruz zenbait bitxikeri:

• Hiri desbertinetako erregeek beraien oinordekoei uzten zieten kargua, dinastiak sortuz. Horrela, guregana iritsi den lehenego Sumertar erregearen izena Kish hiriko lehenengo dinastiako Mebaragesi erregearena izan da, Kristo aurreko 2700 urte inguruan bizi izan zena. Baina badirudi honen aurretik 21 errege izan zirela hiri honetan. Uruk hirian ere dinastia bat eman zen, eta bertako bostgarren erregea izan omen zen Gilgamesh, askok pertsonaia mitologikotzat jotzen duena.
• 1941ean Tell Abu Salabikh-en aurkitu ziren dokumentu idatziak orain arte aurkitu izan diren idatzirik zaharrenak dira. Kristo aurreko hirugarren milaurtekoak.
• Tenplua eta erregearen jauregiaren funtzioen arteko desberdintasuna ez dago argi, erregea buruzagi zibila, militarra eta erlijiosoa ere bazen eta.
• Astrologia, matematika eta geometrian oso herri aurreratua ziren.
• Jainko asko zituzten, hauen artean lehenengotzat "An" (zerua) eta "Ki" (lurra) jotzen zituzten.
• Akadiar hizkuntzan idatziriko "Gilgamesh-en epopeia" Uruk hiriko erregean oinarritzen da, baina idatzizko poeman hau erdijainko bat da.

Gilgamesh-en harrizko irudia

Benetaz honelakoa izan ote zen Uruk hiria Sumertarren garaian?

                                      

Hominizazio prozesua (II)

Duela hamarkada gutxirarte antropologo eta historialarien artean egiazkotzat hartzen ziren zenbait adierazpen gezurtatu egin dira edo, gutxienez, zalantzatan jarri, hauek bezala:

1.) "Lehenengo gizakiaren gurasoak, halabeharrez, animaliak izan behar izan ziren": gaur egun gizakitzat hartu ahal diren ugaztunak eta hauen arbasotzat ditugun primateen artean  prozesu bat eman baitzen, primate edo tximinoengandik bereizten gaituzten ezaugarriak zehaztu ziren prozesu horretan.
2.) "Hominizazio prozesua lerro-formakoa edo zuzena izan zen": gaur egungo teoriek adierazten dutenez, gizakiaren eboluzio prozesuan parte hartu duten hainbat hominidok ez dute gaur egungo gizakiarekin zerikusirik (Homo Erectus eta Neandertalek, adibidez), hauek zuhaitz itxurako prozesu ebolutibo bateko adarrak izango lirateke, baina guregana iristen ez diren adarrak, "alboko eboluzio adarrak" izango lirateke.

Hau izango litzateke orain dela gutxirarte jendeak zuzentzat zeukan lerro-formako eboluzioa laburbilduko luken irudi bat:

Eta hau, aldiz: gaur egun egokiagotzat jotzen den zuhaitz itxurako eboluzioaren adibide bat:

Ezkerreko eskema honetan argi eta garbi ikusi dezakegu hominizazio prozesuaren barnean hainbat eta hainbat espeziek guregana iritsi aurretik "alboko bideak" hartu dituztela (Homo erectus, Homo neanderthalensis, Homo rudolfensis...), baita ere ikus dezakegu gure aintzindariak izan ziren Homo antecessor-aren arbasoak zeintzuk izan ziren ez dagoela argi.

YOUTUBEko kanal interesgarri bat: ROOTS School

Hona hemen ROOTS School Youtubeko kanala, bertan, gure aspaldiko arbasoek aizkorak, otarrak, heldulekuak etabar nola egiten zituzten azaltzen zaizkigu:
https://www.youtube.com/channel/UCgjT9-8aYmDPWegLb-UCGiw

Lehen Zibilizazioak eta ibaiak

"Zibilizazio Hidrauliko" izena erabili zuen K.A. Wittfogel historialariak ibai handien inguruan (Nilo Afrikan eta Tigris eta Eufrates Asian) sorturiko zibilizazioentzat. Behinola, Neolitikoan (Historiaurrean oraindik) giza-talde batzuek baldintza egokiak aurkitu zituzten ibai horien alboetan soilik ehizan eta fruitu eta barazkien biltzean oinarrituriko bizimodu batetik (halabeharrez nomada zena) nekazaritza eta abeltzaintzan oinarrituriko bizimodura igaroteko.

Eufrates ibaiaren ertzak aspalditik erabiltzen dira nekazaritza eta abeltzaintzarako

Edozein mundu-bola, atlas edo mapa fisiko begiratzen badugu konturatuko gara hiru ibaiek hareazko basamortu lehorrak zeharkatzen dituztela, eta beraien ertzak direla eremu horietan ezer landatu edo abereek ezer jan dezaketen leku bakarrak. Egipto "Nilo ibaiaren opari bat" zela esan zuen Kristo aurreko V. mendean bizi izan zen Herodoto historialari greziarrak. Izan ere, munduan luzeena den ibai hau historian izan den zibilizaziorik handienetako eta iraunkorretako bat sortu zeneko lurraldearen bizkarrezurra da.

Nilo ibaiaren ertz emankorra

Asian, gaur egun Irak aurkitzen den lurraldean gutxigorabehera, Tigris eta Eufrates ibaien urek bustitzen dituzten ertzak eta hauen tartean dagoen lurraldean sortu ziren Sumeriar eta Akadtar zibilizazioak, milaurteko batzuk lehenagotik ere gizatalde desberdinak zeuden lurretan. Neolitiko garaian bertan finkaturiko gizatalde edo kultura horiek "ekoizpenak" izango zituzten (uzta edo haragia, adibidez), eta noizean behin gizataldeak berak irauteko beharrezko zuena baino gehiago ekoiztuko zuten. Soberakin horiek beste kultura edo gizatalde batzuekin trukatuko zituzten, eta horiek garraiatzeko keramikazko ontziak beharrezko izango ziren, baina baita trukaketa bidezko salerosketa prozesuak gainbegiratuko zituzten pertsonak ere, elite pribilegiatu batetan bilakatuz. Ekoizpenen soberakinek ez zituzten beraiekin garraiorako ontzi egokiak eta gizataldearen maila gorenekoan zeuden gizabanakoak ekarriko soilik: soberakin horiek kudeatzeko eta beraiekin egingo ziren merkatal-ekintzak erregistratzeko "Bulla" edo zilindro itxurako sigiluak sortuko ziren, baina baita buztinezko taulatxoak ere, gainean idazkera mota zaharrena bezala kontsideratzen den idazkera kuneiformez idatzirik.

keramikazko ontzia, Kristo aurreko V. milaurtekoan
 Mesopotamian izan zen "El Obeid"kulturakoa.

Idazkera kuneiformedun buztinezko taulatxoa.

476(I): Erromaren erorketa?

476. urtean gertaturiko Erromaren erorketaren harira egin izan diren hainbat luzemetrai, eleberri etabarretan isladatu izan da "Barbaro"en menpe erori zela azken mendeetan izan zen inperiorik boteretsuena, eta ezin liteke esan baieztapen guztiz okerra denik hori; izan ere, Odoakro, Romulo Augustulo enperadorea kargutik kendu zuena,  heruloak deituriko herri germaniar bateko buruzagia zen, eta erromatarrentzat jatorriz erromatarrak ez ziren guztiak "Barbaro"ak ziren; beraz, ezin liteke esan ikusleak, irakurleak... entretenitzeko helburu guztiz errespetagarriarekin eginiko ekoizpen horiek gezurra kontatzen digutenik. Dena dela, komenigarria da zenbait ñabardura edo xehetasun aipatzea:

Inperioaren muga edo "limes"ak zaintzen zituzten hesiteria eta dorre baten berreraikuntza.

1.) Erromatar inperioa behin-betikoz banatua zegoen 395. urtetik, Teodosio enperadorea hil ondoren inperioa bere seme Honorio (Mendebaldea) eta Arkadio (Ekialdea, hiriburua Konstantinoplan zeukalarik) artean banatu baitzen.  Beraz, Ekialdeko inperioak aurrera jarraituko zuenez, ezin da esan Odoakrok Erromatar inperioa suntsitu zuenik, ez guztiz behintzat.

2.) Erromatarrek mende bat baino gehiago zeramaten beraien mugak zaindu ezinik atzerritarrengandik, Rin, Danubio eta beste ibai handi batzuen ondoan zeuden muga edo "limes"-ak beste herri batzuen mehatxuegatik ihesean zebiltzan jendez beterik zeuden, eta batzutan hauei mugak zeharkatzen utzi eta berkokatzea beste irtenbiderik ez zuten izaten. Erromatarrek barbaroekin gatazka latzak izan bazituzten ere, gehienetan mugen zeharkatzea modu baketsuan izan zen. Urteak pasa ahala, jatorriz erromatarrak ez ziren asko eta asko inperioaren ejerzitoan soldadu sartu ziren, eta horietako zenbait kargu militar gorenetara iritsiko ziren (Romulo Augustulo enperadorearearen aita bera, Flavio Orestes, germaniar jatorrikoa zen). Beraz, ezin dezakegu esan barbaroen inbasio batek eragin zuela Mendebaldeko Inperioaren erorketa.
3.) Romulo Augustulok 14 edo 15 urte baino ez zituen Odoakrok tronutik kendu zuenean; bere benetazko izena Flavius Romulus Augustus zen, eta Flavio Orestes ejerzitoko buruzagiaren semea zen. "Augustulo" (Augusto txikia)ezizena jarri zioten, bere aitak inperioaren burutza Julio Nepoteri usurpatu zion, eta Romulo haurra jarri bere lekuan. Ekialdeko Inperioaren buru zen Zenon-ek ez zuen Romulo Augustuloren enperadoretza onartu. Odoakro berak ere, Augustulori tronua kendu ondoren, ez zuen enperadoretza bere gain hartu nahi izan, Erromatar inperioak Konstantinoplan zeukan Zenon enperadorearekin nahiko zuela uste baitzuen.
4.) Erromak, inperioari izena ematen zion hiriak 395ean utzi zion hiriburua izateari. Urte horretatik 402rarte Mediolanum (Milan) izan zen Mendebaldeko Inperioaren hiriburu, eta 402tik 476.era Ravenna.

Hori guztiagatik, ezin da zihurtasun osoz esan 476. urteak Erromatar Inperioaren bukaera ekarri zuenik, inperioaren zati batek oraindik bizirik jarraitzen baitzuen Ekialdean. Bestalde, inperioaren gainbehera aurreko mendeetatik zen abian, hurrengo sarrera batetan ikusiko dugun bezala.

"The Last Legion" ("La última legión, gaztelerazko tituluan) 2007 urteko filmaren eszena,
zeinetan Odoakrok Romulo Augustulo mehatxatzen duen.

Hominizazio prozesua (I)

1758an, Carl Von Linné (Lineo bezala ere ezaguna dena) zientzialari eta ikertzaile suediarra animaliak talde desberdinetan biltzen zituen sailkapen bat burutzen ari zen, eta "Primate" izenez ezagutuko zen taldean honako berezitasunak zituzten ugaztun multzo bat bildu zuen:

• Bost behatzez hornituriko esku eta oinak.
• Oin-azpi osoarekin lurra zapalduaz zebiltzanak.
• Alde desberdinetara begira jartzen zen eta gauzei heltzen laguntzen zien hatz lodia.
• Atzaparrak izan beharrean azazkal leunak (espezie gehienetan).
• Kolore desberdinak ikusmenarekin bereizteko aukera (espezie gehienetan).
• Begizuloak hezurrez inguratu eta babestuak.

Nahiko argi gelditzen da, beraz, beste hainbat tximino espezierekin batera gizakiok ere primateen taldean sartzen garela, Lineoren sailkapenaren arabera behintzat.

Txinpantzea, adimen oso handiko primatea

Lineo (1707-1778)  

Arrolako "Kastro" edo "Oppidum"-ean lanean aritu izan dira berriro ere, oraingoan antza denez hegoaldeko atea berreraikitzen.
Informazio gehiago hemen:
http://www.euskoiker.ehu.es/noticias-2/arrolako-kastroko-hego-atearen-berreraikuntza